Testosteron okiem dietetyka

TESTOSTERON

Testosteron to najobficiej występujący androgen u mężczyzn, jest hormonem steroidowym syntetyzowanym głównie w jądrach. U kobiet niewielkie ilości są syntetyzowane w jajnikach. Prekursory androgenów są produkowane i wydzielane w nadnerczach u obu płci, gdzie ulegają obwodowej konwersji do testosteronu. Prekursorem niezbędnym do powstawania wszystkich hormonów steroidowych, w tym testosteronu jest cholesterol. Stężenia w krążeniu są około 15-25 razy wyższe u dorosłych mężczyzn w porównaniu do kobiet. Utrzymanie tych poziomów jest konieczne dla rozwoju i utrzymania drugorzędowych cech płciowych, spermatogenezy – czyli powstawania i dojrzewania plemników, libido, regulacji wzrostu oraz w celu zapobiegania osteoporozie i utracie masy mięśniowej, ponieważ testosteron odgrywa znaczącą rolę we wzroście tkanki mięśniowej i kostnej.

TESTOSTERON – OŚ PODWZGÓRZE – PRZYSADKA – GONADY

Produkcja testosteronu napędzana jest przez oś podwzgórze-przysadka-gonady (HPG). Podwzgórzowy hormon uwalniający gonadotropinę (GnRH) stymuluje wydzielanie gonadotropin przez przysadkę mózgową, a mianowicie hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH). LH reguluje wydzielanie testosteronu przez komórki Leydiga, natomiast FSH wspomaga spermatogenezę.

TESTOSTERON – DZIAŁANIE

Testosteron jest odpowiedzialny za wykształcenie się męskich narządów rozrodczych w okresie płodowym, jak również za prawidłowy przebieg dojrzewania u chłopców i rozwijanie się, tzw. trzeciorzędowych cech płciowych:  obniżenie barwy głosu,  wzrost masy mięśniowej,  pojawienie się zarostu i owłosienia typu męskiego, a także za prawidłowy przebieg procesu spermatogenezy (powstawania męskich komórek rozrodczych – plemników) i płodność mężczyzny. Testosteron odpowiada za wzrost tkanki mięśniowej, regulację ciśnienia krwi, redukcję tkanki tłuszczowej oraz właściwe działanie układu odpornościowego.

POSTACIE TESTOSTERONU

Testosteron we krwi występuje w dwóch postaciach:

•  wolnej (niezwiązanej, około 1.5 do 2% całościowego testosteronu)
• związanej ze specyficznym białkiem transportowym (SHBG) i innymi albuminami.

Większość krążącego testosteronu wiąże się z pokrewnymi mu białkami wiążącymi — globuliną wiążącą hormony płciowe (SHBG), albuminą surowicy ludzkiej (HSA), globuliną wiążącą kortyzol i orosomukoidem – te białka wiążące odgrywają ważną rolę w regulacji transportu, dostarczania do tkanek, bioaktywności i metabolizmu testosteronu. Niewielka ilość krąży w postaci wolnego testosteronu i przyjmuje się, że jest to frakcja aktywna metabolicznie. Chociaż wolny testosteron jest jedynie niewielkim ułamkiem z całej puli hormonu, tak to właśnie on wykazuje działanie aktywne biologicznie, a jego stężenie nie jest zależne od stężenia białek osocza.

DIAGNOSTYKA LABORATORYJNA

Oznaczenie stężenia wolnego testosteronu we krwi jest istotnym parametrem, który jest używany w diagnostyce zaburzeń gospodarki hormonalnej związanej z niedoborem androgenów u mężczyzn (tj. hipogonadyzmem) i nadmiarem androgenów u kobiet (tj. zespołem policystycznych jajników i hirsutyzmem). Testosteron wolny zalecany jest jako element całościowej diagnostyki zaburzeń hormonalnych lub też w sytuacji, gdy wyniki pomiarów testosteronu całkowitego są niemiarodajne lub przedstawiają znaczące trudności w interpretacji, co na przykład może być obecne przy zaburzeniach poziomów SHBG. Uzyskany wówczas wynik nie zawsze prawdziwie odzwierciedla dostępne dla tkanek poziomy hormonu we krwi.

Oznaczenie poziomu wolnego testosteronu powinno być wykonane zawsze wówczas, gdy:

• poziom testosteronu całkowitego znalazł się poza wartościami referencyjnymi normy
• występują objawy wskazujące na zaburzenia dojrzewania płciowego, m.in. obniżone libido, zaburzenia erekcji i problemy z płodnością oraz objawy wirylizacji i hirsutyzmu u kobiet.

W przypadku mężczyzn najnowsze wytyczne praktyki klinicznej Amerykańskiego Towarzystwa Endokrynologicznego sugerują, że wstępną ocenę statusu androgenów przeprowadza się na podstawie całkowitego cholesterolu, a u osób, u których występuje schorzenie zmieniające SHBG lub których całkowity poziom cholesterolu są bliskie dolnej granicy normy. zaleca się oznaczanie stężenia wolnego cholesterolu metodą dializy równowagowej lub szacowanie za pomocą dokładnego wzoru.

OBJAWY NIEDOBORU TESTOSTERONU

Niedobór testosteronu może przebiegać bezobjawowo lub prowadzić do szerokiego spektrum objawów, począwszy od objawów seksualnych (zmniejszone libido i poranne erekcje, zaburzenia erekcji) po objawy niespecyficzne, takie jak zmęczenie, depresja, słaba koncentracja, zmieniony skład ciała z większą ilością tkanki tłuszczowej i zmniejszoną ilością mięśni masę i niższą gęstość mineralną kości

Europejskie badanie dotyczące starzenia się mężczyzn to szeroko zakrojone badanie epidemiologiczne dotyczące analizy zdrowia fizycznego, psychicznego i seksualnego zróżnicowanej populacji starzejących się europejskich mężczyzn w odniesieniu do stwierdzanego u nich poziomu hormonów płciowych. Trzy objawy – obniżone libido, słabe poranne erekcje i zaburzenia erekcji – mają istotny związek syndromowy z całkowitym poziomem testosteronu <11 nmol/l i poziomem wolnego testosteronu <220 pmol/l. Jest to obecnie powszechnie akceptowana metodą prawidłowej identyfikacji osób, które mogą wymagać terapii zastępczej testosteronem.

Na podstawie badań naukowych stężenie testosteronu w surowicy wynoszące od 450 do 600 ng/dl wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem chorób układu krążenia, cukrzycy typu II i zespołu metabolicznego.

TESTOSTERON OKIEM DIETETYKA – PRZYCZYNY NIEDOBORU TESTOSTERONU

1. NIEDOBORY POKARMOWE, a zwłaszcza niedobór cynku, magnezu, witaminy D, w połączeniu z niskim spożyciem polifenoli, wpływają negatywnie na oś HPG.
2. WIEK. Poziom testosteronu stopniowo zmniejsza się wraz z wiekiem. Od 30. roku życia stężenie testosteronu u mężczyzn ma tendencję do zmniejszania się w tempie około 1% rocznie. U niektórych mężczyzn może to stać się objawowe, chociaż związek między objawami seksualnymi a poziomem testosteronu u starzejących się mężczyzn jest jedynie słaby. Przeprowadzone badanie – European Male Aging Study (EMAS) sugeruje, że hipogonadyzm o późnym początku należy diagnozować jedynie u starzejących się mężczyzn, u których jednocześnie występuje niski całkowity i wolny poziom testosteronu w surowicy oraz co najmniej trzy objawy seksualne. Jednakże obecnie uznaje się, że spadek poziomu testosteronu wraz z wiekiem wynika w dużej mierze, choć nie wyłącznie, z czynników związanych ze starzeniem się, takich jak współistniejąca otyłość i choroby, a nie z samego starzenia się
3. WYSIŁEK FIZYCZNY. Hipogonadalny stan mężczyzn związany jest z wysiłkiem fizycznym (EHMC), stwierdzany jest u sportowców, u których występuje niski poziom testosteronu w surowicy i związane z nim objawy. Duża ilość ćwiczeń wytrzymałościowych może prowadzić do obniżonego stężenia testosteronu u mężczyzn, ale podobne zmiany mogą występować także w innych sportach, w tym w sportach beztlenowych i sportach siłowych, takich jak futbol amerykański, oraz sportach kategorii wagowych, takich jak zapasy. Samo obniżone stężenie testosteronu niekoniecznie uzasadnia leczenie, ale gdy towarzyszą mu objawy hipogonadyzmu, takie jak: zmęczenie, zaburzenia seksualne i/lub niska gęstość mineralna kości (BMD), stresory środowiskowe, takie jak ćwiczenia, wzajemnie zwiększają poziom kortyzolu i zmniejszają poziom całkowitego testosteronu (TT).
4. LEKI. Hipogonadyzm czynnościowy wiąże się ze stosowaniem niektórych leków, hiperprolaktynemią, otyłością i chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca typu 2. Leczenie tych przyczyn może pomóc w normalizacji poziomu testosteronu.

LECZENIE FARMAKOLOGICZNE

Terapia zastępcza testosteronem (TRT) jest standardową metodą leczenia hipogonadyzmu. Testosteron jest dostępny w różnych postaciach, takich jak: plastry lub żele przezskórne, zastrzyki domięśniowe, peletki podskórne, żele i kapsułki do nosa. TRT ma jednak pewne wady. Może skutkować ginekomastią, trądzikiem, zanikiem jąder i erytrocytozą. Hamuje spermatogenezę, dlatego nie można go stosować u pacjentów planujących w najbliższej przyszłości potomstwo. TRT jest również przeciwwskazany u osób z rakiem prostaty (wysokim ryzykiem), przebytym rakiem piersi, trombofilią, podwyższonym hematokrytem, ​​nieleczonym ciężkim obturacyjnym bezdechem sennym, niekontrolowaną niewydolnością serca oraz zawałem mięśnia sercowego lub udarem mózgu w ciągu ostatnich 6 miesięcy

FITOTERAPIA W ŚWIETLE BADAŃ NAUKOWYCH

Pomimo braku mocnych dowodów na to, że suplementacja ziołowa zwiększa stężenie testosteronu u mężczyzn, istnieją potencjalne mechanizmy działania prozdrowotnego ziół w kontekście podniesienia poziomu testosteronu. Należą do nich przeciwzapalne i przeciwutleniające właściwości niektórych ziół, zmniejszenie stężenia głównych hormonów kontrregulacyjnych testosteronu, takich jak kortyzol, zmiana aktywności kluczowych enzymów związanych z produkcją testosteronu. Innym potencjalnym mechanizmem, dzięki któremu zioła mogą zwiększać stężenie testosteronu u mężczyzn, jest zwiększenie produkcji kortyzolu. Ponieważ kortyzol, główny hormon stresu występujący w organizmie, jest odwrotnie skorelowany ze stężeniem testosteronu –  zmniejszenie jego produkcji może zwiększyć stężenie testosteronu. Przykladowo stan zapalny i stres oksydacyjny mają odwrotną zależność od testosteronu, co wykazano w kilku badaniach na ludziach i zwierzętach. W związku z tym zioła o działaniu przeciwzapalnym i przeciwutleniającym mogą pozytywnie wpływać na stężenie testosteronu. 

• Udowodniono, że niektóre zioła, w szczególności ekstrakty z nasion kozieradki i ekstrakty z ashwagandhy ( Witania somnifera ; ekstrakty na bazie wody lub etanolu:wody na bazie wody, 70:30, ekstrakty) mają pozytywny wpływ na stężenie testosteronu u mężczyzn. Ogółem 9 z 32 badań wykazało znaczny wzrost stężenia testosteronu.
• Udowodniono, że podawanie ekstraktu z ashwagandhy (Shoden®) przez 8 tygodni, dostarczającego 21 mg glikozydów witanolidowych dziennie, poprzedzone 8-tygodniową suplementacją placebo, wiązało się ze znacząco wyższym stężeniem testosteronu (16,6%) u badanych mężczyzn. W innym badaniu u 57 młodych mężczyzn, średnio w wieku 28 lat, ekstrakt z ashwagandhy (KSM-66®) w dawce dziennej 600 mg przez 8 tygodni wiązał się ze znacznym wzrostem stężenia testosteronu (wzrost o 15,3%) w porównaniu z grupą placebo.

Potencjał wykazuje działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne ashwagandhy, które wykazano w badaniach na zwierzętach i in vitro, może być powiązane ze zwiększonym stężeniem testosteronu, jeśli podstawową przyczyną niskiego poziomu testosteronu jest stan zapalny lub stres oksydacyjny. Ponadto w kilku badaniach na ludziach suplementacja ashwagandhy była powiązana ze zmniejszonym stężeniem kortyzolu.

• Badania naukowe pokazują, że wiele nutraceutyków i funkcjonalnych składników odżywczych stymuluje produkcję testosteronu: cynk, witamina D (w przypadku hipowitaminozy D), magnez, l-arginina. Dieta bogata w te związki może przyczynić się do poprawy statusu hormonalnego u mężczyzn. Przed wdrożeniem tych nutraceutyków niezbędne jest zadbanie o odpowiednią ilość snu, aktywność fizyczną i utratę masy ciała u pacjentów z otyłością.
• SEN. Sen jest wysoce zorganizowany i dzieli się na okresy snu bez szybkich ruchów gałek ocznych (NREM) i okresy snu z szybkimi ruchami gałek ocznych (REM). Sen NREM dzieli się na 3 etapy (1, 2 i 3), a przejścia z etapu 1 do 3 oznaczają postępujące spowolnienie elektroencefalogramu, które następuje w miarę pogłębiania się snu od przebudzenia. Etap 3 Sen NREM, zwany także snem wolnofalowym (SWS), występuje głównie w pierwszej połowie biologicznej nocy i jest fazą snu, która jest najbardziej aktywna metabolicznie i hormonalnie [ 4] Z drugiej strony sen REM występuje głównie w drugiej połowie biologicznej nocy i jest niezbędny do konsolidacji pamięci i żywych snów. Dorośli w wieku 18–64 lata potrzebują 7–9 godzin snu na dobę, natomiast dorośli powyżej 65. roku życia potrzebują 7–8 godzin, włączając drzemki. Dzieje się tak, ponieważ zapotrzebowanie na sen zmniejsza się wraz z wiekiem, ale tylko do 60. roku życia, po czym zapotrzebowanie na sen pozostaje stabilne. Brak równowagi testosteronu i kortyzolu wynikający z ograniczenia snu prowadzi do uszkodzeń metabolicznych. Od dawna pertraktowano, że zmiany w sygnalizacji kortyzolu i testosteronu wynikające z ograniczenia snu, a mianowicie zmniejszenie poziomu testosteronu i wzrost poziomu kortyzolu późnym popołudniem i wczesnym wieczorem, są mechanizmem, za pomocą którego ograniczenie snu indukuje insulinooporność. Niestety obecnie nie są dostępne żadne równoważne badania oceniające wpływ nieprawidłowego ustawienia dobowego na rytmy testosteronu. Takie badania byłyby cenne, ponieważ objawy wskazujące na hipogonadyzm są częste u osób pracujących na nocne zmiany, zwłaszcza u osób z zaburzeniami snu związanymi z pracą zmianową

• CYNK ma znaczący wpływ na ruchliwość plemników. Niedobór cynku powiązano z męską bezpłodnością i niepłodnością. Cynk jest powiązany z aktywnością enzymów odpowiedzialnych za syntezę melatoniny. Melatonina ma działanie regulujące wchłanianie cynku z przewodu pokarmowego. Cynk szczególnie wpływa na konwersję testosteronu do dihydrotestosteronu, ponieważ 5α-reduktaza biorąca udział w tej konwersji jest enzymem zależnym od cynku. Biorąc pod uwagę te zależności, przyjmuje się, że cynk odgrywa kluczową rolę w układzie hormonalnym. Na podstawie badań zaobserwowano statystycznie istotną dodatnią korelację pomiędzy zawartością cynku w osoczu nasienia i wolnego testosteronu w surowicy. Stwierdzono także istotną statystycznie korelację pomiędzy cynkiem w osoczu nasienia a wszystkimi parametrami seminogramu, takimi jak koncentracja plemników, ruchliwość plemników i morfologia plemników. Zwiększenie podaży cynku może znacząco poprawić jakość nasienia niepłodnych mężczyzn, a mianowicie: zwiększyć objętość nasienia, ruchliwość plemników i procent plemników z prawidłową morfologią.
• SPOŻYCIE NASYCONYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH. Spożycie kwasów tłuszczowych nasyconych wpływa niekorzystnie na zdrowie, sprzyjając rozwojowi chorób układu krążenia i nowotworów. Według badań naukowych zmniejszenie spożycia tych kwasów na rzecz jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (np. oliwa z oliwek) może przyczynić się do zwiększenia poziomu testosteronu nawet o 20%.
• ZAPOTRZEBOWANIE ENERGETYCZNE. Czynnikiem wpływającym na stężenie testosteronu u mężczyzn jest podaż kalorii. Redukcja masy ciała powoduje spadek poziomu testosteronu.
• MASA CIAŁA. Mężczyźni z otyłością mają o około 20 do nawet 30% niższy poziom testosteronu we krwi w porównaniu do mężczyzn o prawidłowej masie ciała. Z drugiej strony redukcja masy ciała u otyłych mężczyzn może sprzyjać podniesieniu poziomu testosteronu nawet o 50%.  
• L-KARNITYNA. To związek w głównej mierze dostarczany z dietą (wołowina, baranina, wieprzowina, ryby), a w mniejszym stopniu syntezowany w naszym organizmie z aminokwasów: lizyny i metioniny. L-karnityna bierze udział w wielu procesach metabolicznych, a większość jej działań rozgrywa się w mitochondriach (jest m.in. transporterem długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które zostają przerabiane na energię). Wykazano, że L-karnityna pełni funkcje ochronne wobec błon komórkowych i DNA plemników przed wolnymi rodnikami, a najwyższe stężenia L-karnityny obserwuje się w najądrzu- miejscu dojrzewania plemników i nabywania przez nie zdolności do ruchu. Badania wskazują, że u mężczyzn z niepłodnością ilość L-karnityny w nasieniu jest istotnie niższa w stosunku do osób zdrowych. stosowanie L-karnityny w dawce 2000 mg dziennie przez 3 miesiące wpłynęło na zwiększenie ruchliwości plemników.

BIBLIOGRAFIA

[1,2,10,10–18,2,19–28,3,29,4–9]

1.        Sojka, P.; Popiołek, J.; Szczerba, J.; Pokora, S.; Stefanowicz, A.; Pokładnik, D.; Jeleń, K.; Pokora, K.; Podsiedlik, A.; Poloczek, A. Contemporary treatment options for male hypogonadism. J. Educ. Heal. Sport 2023, 25, 107–119, doi:10.12775/JEHS.2023.25.01.010.

2.        Whittaker, J.; Harris, M. Low-carbohydrate diets and men’s cortisol and testosterone: Systematic review and meta-analysis. Nutr. Health 2022, 28, 543–554, doi:10.1177/02601060221083079.

3.        Liu, P.Y.; Reddy, R.T. Sleep, testosterone and cortisol balance, and ageing men. Rev. Endocr. Metab. Disord. 2022, 23, 1323–1339, doi:10.1007/s11154-022-09755-4.

4.        Rastrelli, G.; Corona, G.; Maggi, M. Testosterone and sexual function in men. Maturitas 2018, 112, 46–52, doi:10.1016/j.maturitas.2018.04.004.

5.        Wittert, G.; Grossmann, M. Obesity, type 2 diabetes, and testosterone in ageing men. Rev. Endocr. Metab. Disord. 2022, 23, 1233–1242, doi:10.1007/s11154-022-09746-5.

6.        Fernández-García, J.C.; Barrios-Rodríguez, R.; Asenjo-Plaza, M.; Ramos-Molina, B.; Molina-Vega, M.; Guzmán-Guzmán, A.; Moreno-León, L.; Yubero-Serrano, E.M.; Rius-Díaz, F.; Valdés, S.; et al. Metformin, testosterone, or both in men with obesity and low testosterone: A double-blind, parallel-group, randomized controlled trial. Metabolism 2022, 136, 155290, doi:10.1016/j.metabol.2022.155290.

7.        Yang, H.J. un.; Kim, K.Y. oun.; Kang, P.; Lee, H.S. u.; Seol, G.H. e.; Hyo Jung Yang, Ka Young Kim, Purum Kang, Hui Su Lee, G.H.S. 1 Effects of Salvia sclarea on chronic immobilization stress induced endothelial dysfunction in rats. BMC Complement Altern Med . 2014, 14, 4;14:396., doi:10.1186/1472-6882-14-396.

8.        Whittaker, J. High-protein diets and testosterone. Nutr. Health 2023, 29, 185–191, doi:10.1177/02601060221132922.

9.        Ide, V.; Vanderschueren, D.; Antonio, L. Treatment of Men with Central Hypogonadism: Alternatives for Testosterone Replacement Therapy. Int. J. Mol. Sci. 2020, 22, 21, doi:10.3390/ijms22010021.

10.      Hooper, D.R.; Tenforde, A.S.; Hackney, A.C. Treating exercise-associated low testosterone and its related symptoms. Phys. Sportsmed. 2018, 46, 427–434, doi:10.1080/00913847.2018.1507234.

11.      Shea, J.L.; Wong, P.-Y.; Chen, Y. Free Testosterone. In; 2014; pp. 59–84.

12.      Keevil, B.G.; Adaway, J. Assessment of free testosterone concentration. J. Steroid Biochem. Mol. Biol. 2019, 190, 207–211, doi:10.1016/j.jsbmb.2019.04.008.

13.      Paoli, A.; Cenci, L.; Pompei, P.; Sahin, N.; Bianco, A.; Neri, M.; Caprio, M.; Moro, T. Effects of Two Months of Very Low Carbohydrate Ketogenic Diet on Body Composition, Muscle Strength, Muscle Area, and Blood Parameters in Competitive Natural Body Builders. Nutrients 2021, 13, 374, doi:10.3390/nu13020374.

14.      Kuchakulla, M.; Nackeeran, S.; Blachman-Braun, R.; Ramasamy, R. The association between plant-based content in diet and testosterone levels in US adults. World J. Urol. 2021, 39, 1307–1311, doi:10.1007/s00345-020-03276-y.

15.      McHenry, J.; Carrier, N.; Hull, E.; Kabbaj, M. Sex differences in anxiety and depression: Role of testosterone. Front. Neuroendocrinol. 2014, 35, 42–57, doi:10.1016/j.yfrne.2013.09.001.

16.      Kelly, D.M.; Jones, T.H. Testosterone: a metabolic hormone in health and disease. J. Endocrinol. 2013, 217, R25–R45, doi:10.1530/JOE-12-0455.

17.      Kothari, R.P. Zinc Levels in Seminal Fluid in Infertile Males and its Relation with Serum Free Testosterone. J. Clin. DIAGNOSTIC Res. 2016, doi:10.7860/JCDR/2016/14393.7723.

18.      Wrzosek, M.; Woźniak, J.; Włodarek, D. The causes of adverse changes of testosterone levels in men. Expert Rev. Endocrinol. Metab. 2020, 15, 355–362, doi:10.1080/17446651.2020.1813020.

19.      Li, Y.; Ren, J.; Li, N.; Liu, J.; Tan, S.C.; Low, T.Y.; Ma, Z. A dose-response and meta-analysis of dehydroepiandrosterone (DHEA) supplementation on testosterone levels: perinatal prediction of randomized clinical trials. Exp. Gerontol. 2020, 141, 111110, doi:10.1016/j.exger.2020.111110.

20.      Barnouin, Y.; Armamento-Villareal, R.; Celli, A.; Jiang, B.; Paudyal, A.; Nambi, V.; Bryant, M.S.; Marcelli, M.; Garcia, J.M.; Qualls, C.; et al. Testosterone Replacement Therapy Added to Intensive Lifestyle Intervention in Older Men With Obesity and Hypogonadism. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2021, 106, e1096–e1110, doi:10.1210/clinem/dgaa917.

21.      La, J.; Roberts, N.H.; Yafi, F.A. Diet and Men’s Sexual Health. Sex. Med. Rev. 2018, 6, 54–68, doi:10.1016/j.sxmr.2017.07.004.

22.      Smith, S.J.; Lopresti, A.L.; Teo, S.Y.M.; Fairchild, T.J. Examining the Effects of Herbs on Testosterone Concentrations in Men: A Systematic Review. Adv. Nutr. 2021, 12, 744–765, doi:10.1093/advances/nmaa134.

23.      Santos, H.O.; Cadegiani, F.A.; Forbes, S.C. Nonpharmacological Interventions for the Management of Testosterone and Sperm Parameters: A Scoping Review. Clin. Ther. 2022, 44, 1129–1149, doi:10.1016/j.clinthera.2022.06.006.

24.      Miyoshi, M.; Tsujimura, A.; Miyoshi, Y.; Uesaka, Y.; Nozaki, T.; Shirai, M.; Kiuchi, H.; Kobayashi, K.; Horie, S. Low serum zinc concentration is associated with low serum testosterone but not erectile function. Int. J. Urol. 2023, 30, 395–400, doi:10.1111/iju.15138.

25.      Amini, S.; Jafarirad, S.; Abiri, B. Vitamin D, testosterone and depression in middle-aged and elderly men: a systematic review. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2023, 63, 5194–5205, doi:10.1080/10408398.2021.2015284.

26.      Mazaheri Nia, L.; Iravani, M.; Abedi, P.; Cheraghian, B. Effect of Zinc on Testosterone Levels and Sexual Function of Postmenopausal Women: A Randomized Controlled Trial. J. Sex Marital Ther. 2021, 47, 804–813, doi:10.1080/0092623X.2021.1957732.

27.      Helms, E.R.; Aragon, A.A.; Fitschen, P.J. Evidence-based recommendations for natural bodybuilding contest preparation: nutrition and supplementation. J. Int. Soc. Sports Nutr. 2014, 11, doi:10.1186/1550-2783-11-20.

28.      Hackney, A.C. Hypogonadism in Exercising Males: Dysfunction or Adaptive-Regulatory Adjustment? Front. Endocrinol. (Lausanne). 2020, 11, doi:10.3389/fendo.2020.00011.

29.      Zamir, A.; Ben-Zeev, T.; Hoffman, J.R. Manipulation of Dietary Intake on Changes in Circulating Testosterone Concentrations. Nutrients 2021, 13, 3375, doi:10.3390/nu13103375.